Zodra er sneeuw ligt, kan je maar moeilijk aan de verleiding weerstaan: een sneeuwman maken. Het hoort gewoon bij de winter. Jammer genoeg is er van deze eeuwenoude traditie maar weinig geweten. Sneeuw smelt nu eenmaal. Wij doken met de neus in de boeken en stootten op een bijzonder fenomeen: het mirakel van de sneeuwpoppen van Brussel in 1511.

Tekst: Sandra Gyles

Sneeuwpoppen van Brussel in 1511

Overal op onze planeet creëren mensen al duizenden jaren poppetjes. Van stokjes, hout, stof of wat men maar kon vinden, en ongetwijfeld ook met sneeuw. Maar wat gebeurde er nu in Brussel? Om die vraag te beantwoorden is er: Dwonder van claren ijse en snee, een 408 verzen tellend gedicht van Jan Smeken, stadsdichter van Brussel van 1485 tot 1517. Compleet onder de loep genomen door Herman Pleij in ‘De sneeuwpoppen van 1511: literatuur en stadscultuur tussen de middelleeuwen en moderne tijd’. Een lijvig werk, waar de neerlandicus en socioloog ongetwijfeld warm van wordt. Een vlottere ‘vertaling’ vonden we in de scheldenroman ‘Ik Jan Smeken’ van Rick de Leeuw en Remco Sleiderink, die in 2017, 500 jaar na de dood van Smeken, verscheen.

Sneeuwfeesten in de Middeleeuwen

Het maken van sneeuwpoppen was ook in de 16de eeuw niet nieuw. Zoals we vandaag onze sneeuw- en ijssculpturenevents kennen, zo hadden ze zelfs in de Middelleeuwen al ‘sneeuwfestivals’. In Doornik stond er naar verluidt in 1422 op de markt een leeuw van sneeuw, die als een herder over de schapen waakte. De politieke ondertoon was niet ver weg. Ook uit Atrecht, Antwerpen, Mechelen en Rijsel duiken verhalen op van sneeuwvertoningen, waar naast een scala aan mythische en volkse figuren, ook bouwsels met een ongetwijfeld politiek-satirische dimensie de revue passeerden. Twee eeuwen later was het maken van sneeuwpoppen zelfs geüniformeerd door plaatselijke kunstenaarsgilden. Maar goed, die poppen in Brussel, die waren voor Smeken pas echt bijzonder.

De dood en de winter

Het jaar van de sneeuwpoppen woedde er een ongekend strenge winter. Lang en barkoud. Zo koud zelfs dat men sprak van een ‘dode’ winter, waarin men niets kon ondernemen en alleen maar angstwekkend kon uitzien naar de dooi. Die was in die tijd namelijk nog destructiever dan weken vorst, omdat dooi werd gevolgd door overstromingen, die niet alleen de infrastructuur bedreigden, maar ook oogsten deden mislukken. En hoewel de laatste pestpandemie – een ziekte die wereldwijd tussen de 75 en 100 miljoen slachtoffers maakte! – al ruim anderhalve eeuw achter de rug lag, zat de schrik er bij de bevolking nog steeds in. De schrik voor ziekten, voor vreemdelingen, voor armoe, voor alles waarvoor men maar liever de handen voor de ogen sloeg. Dat in een periode waarin er overduidelijk een sociaal-culturele omwenteling plaatsvond, de stad zich politiek in een overgangsperiode bevond, en waarin de nieuwe elite van de stadsmens zich trachtte te onderscheiden van het gewone volk.

Hebben de sneeuwpoppen van Brussel in 1511 echt bestaan?

Of de sneeuwpoppen van Brussel in 1511 echt hebben bestaan, trekken sommigen in twijfel. Is het mogelijk dat Smeken alle figuren in zijn rijm zelf verzon? Maar zelfs al stond er maar de helft, of waren lang niet alle poppen zo beeldend als Smeken ze beschrijft, dan nog moet het een bijzonder zicht zijn geweest: 110 sneeuwpoppen verspreid over de stad, die als een levend stilleven weken zijn blijven staan. Nogal wat sneeuwpersonages gaven zich over aan lichtzinnig vermaak: drank, gokken en seks. Of bevonden ze zich in een toestand die indruiste tegen de normale gang van zaken. De lagere klasse beeldde de hogere klasse uit met de nodige satire, terwijl de hogere klasse mokte met de lagere klasse. En blijkbaar kon dat gewoon. De stad Brussel vaardigde zelfs een verbod uit om sneeuwpoppen te vernietigen. Tot de dooi ze vanzelf wegsmolt.

Sneeuwman-trivia 

Moet jij binnenkort een quiz organiseren met een winters thema, of ben jij op zoek naar leuke spelletjes voor in de auto wanneer je met (kleine) kinderen op wintersportvakantie vertrekt? Wij helpen je alvast op weg, zodat je geen flater slaat als quizmaster. 

– De klassieke sneeuwpop bestaat tegenwoordig uit drie sneeuwballen. Maar dat is niet overal ter wereld zo. Een sneeuwpop in Japan bestaat namelijk maar uit twee ballen. 
– De grootste sneeuwman – of beter gezegd sneeuwvrouw – in het Guiness Book of World Records torende maar liefst 37,21 meter boven de inwoners van Maine (Verenigde Staten) uit. Haar wimpers werden gemaakt van diverse ski’s en haar mond werd gevormd door gebruik te maken van rode autobanden. 
– Een ander record werd gevestigd in Japan. Daar bouwden 1406 mensen in een uur tijd 2036 sneeuwpoppen, met de hand.
– Een klassieker: The Snowman uit 1861 van de Deense schrijver Hans Christian Andersen.
– Het Brits verhaal The Snowman uit 1978 over een jongetje dat een sneeuwman maakt, die tot leven komt en hem meeneemt naar de noordpool. De animatiefilm uit 1982 is echt een meesterwerkje.
– Van eigen bodem kennen we het Suske en Wiske-verhaal De Snoezige Snowijt.
– En voor wie nog steeds fan is van Olaf, het sneeuwmannetje uit Frozen is er natuurlijk het nummer Do you want to build a snowman, dat 1,6 miljoen keer is gedownload…
– In 2015 sprak de Saudische sjeik Mohammed Saleh Al Minjed een fatwa uit over het bouwen van sneeuwpoppen. Als alternatief stelde hij voor om ‘schepen en gewassen’ te maken van sneeuw. Wij zeggen: Succes met bouwen!